Gemeentes krijgen tips voor klimaatadaptief én natuurinclusief bouwen

Klimaatverandering zorgt in Nederland voor hogere temperaturen, vaker grote hoeveelheden neerslag, drogere zomers en een stijgende zeespiegel. De schade in Nederland als gevolg van de opwarming van de aarde wordt geschat op een bedrag van 57 tot 173 miljard euro in het tijdsbestek tot 2050.  

Zo leidt hitte tot meer ziekenhuisopnamen en arbeidsverzuim. Droogte veroorzaakt schade aan funderingen van gebouwen en infrastructuur, natuur, landbouwgewassen en groenvoorzieningen in de bebouwde omgeving. Wateroverlast als gevolg van extreme buien of overstromingen kan naast schade aan gebouwen en infrastructuur ook zorgen voor uitval van energie- of IT-voorzieningen. 

Ruimte voor water en natuur 

Volgens de ‘Handreiking klimaatadaptief en natuurinclusief bouwen, inrichten en beheren’ heeft een gezond functionerend stedelijk ecosysteem met ruimte voor water en natuur veel positieve effecten. Het draagt bij aan geluidsisolatie, vermindering van luchtvervuiling, verbetering van de waterbergingscapaciteit, vastgoedwaardestijging, het bestuiven van gewassen, beperken van plaaginsecten en het leidt tot meer biodiversiteit.  

Natuur levert een positieve bijdrage aan de gezondheid van de inwoners van steden en dorpen, zowel fysiek als mentaal en bevordert sociale contacten, zo staat in het 120 pagina’s tellende document. Hitte en overstromingen hebben juist een omgekeerd effect: daardoor ontstaan onbehagen en gevoelens van onveiligheid.

De natuur meewegen 

Natuurinclusief bouwen betekent dat in bouw- en gebiedsontwikkelingsprojecten natuur altijd wordt meegewogen, vanaf de verkenningsfase tot en met de beheerfase. Het gaat om maatregelen in, aan, om of op gebouwen en in de omliggende private en openbare ruimte, met als doel: de biodiversiteit substantieel ondersteunen en versterken, passend bij het landschap.  

In 2021 heeft toenmalig LNV-minister Schouten het ‘Knelpuntenonderzoek natuurinclusief bouwen’ laten uitvoeren. Terwijl natuur en biodiversiteit wereldwijd onder druk staan, laat deze studie zien dat het meer natuurinclusief maken van het bestaande stedelijk gebied in veel gevallen onvoldoende uit de verf komt. Zowel bij bouwen, renoveren en isoleren, als bij inrichten en beheer van de openbare ruimte. Natuurinclusief bouwen is complex, zo staat in het onderzoek. Er zijn veel verschillende stakeholders betrokken met ieder hun eigen belangen en beperkingen van geld, tijd en kennis. Regelgeving komt voort uit verschillende wettelijke kaders en bevoegdheden die zijn verdeeld over verschillende overheden. 

Landelijk maatlat 

Volgens de rijksoverheid kunnen provincies, gemeenten en waterschappen via de omgevingsverordeningen, de omgevingsplannen en de waterschapsverordeningen regels stellen. Dat maakt sturen op klimaatadaptief en natuurinclusief bouwen en inrichten van de ruimte mogelijk. 

Dit voorjaar is de eerste versie van de landelijke ‘Maatlat groene en klimaatadaptieve gebouwde omgeving’ verschenen. Deze handreiking is geen blauwdruk van regelgeving in een omgevingsplan, maar geeft alleen voorbeelden. Het doel is om aan de hand van concrete voorbeelden te laten zien op welke wijze verschillende aspecten van klimaatadaptief en natuurinclusief bouwen, inrichten en beheren kunnen worden ‘geregeld’. Het is aan gemeenten zelf of zij de voorbeeldregels, al dan niet in aangepaste vorm, gaan toepassen. 

Schaduwplekken 

Als het gaat om het tegengaan van hitte en met name hittestress in stedelijk gebied, kunnen gemeentes gebouwen, infrastructuur en de openbare ruimte aanpassen en het vergroenen van tuinen stimuleren. Zo kan een regel in het omgevingsplan bepalen dat gebouwen zodanig worden gebouwd (of percelen rond gebouwen zodanig worden ingericht) dat er voldoende schaduwplekken zijn in de openbare ruimte. 

Hoewel schaduwwerking helpt bij het beperken van hittestress, kan schaduwwerking de groei van plantensoorten in een gebied remmen. Dus bij het opstellen van omgevingsplanregels zal ook rekening moeten worden gehouden met de negatieve effecten op de biodiversiteit, zo staat in de handreiking te lezen. 

Een andere route is om meer bomen te planten. Die zorgen voor verkoeling door verdamping, leveren schaduw en vertragen de afvoer van neerslag. Daarnaast dragen bomen bij aan het herstel of de versterking van de biodiversiteit en de bodemkwaliteit. De gemeente kan er met een regel in het omgevingsplan voor zorgen dat bij nieuwbouw ook inheemse bomen aangeplant worden en dat deze in stand worden gehouden.  

Vasthouden van water

Om de gevolgen van droogte te beperken zijn vele methoden beschikbaar. Naast het vasthouden van water in de bodem door het verbeteren van de bodemstructuur, kan water worden opgeslagen in waterreservoirs, bijvoorbeeld bij glastuinbouwbedrijven of op particuliere percelen. De industrie en bedrijven hebben vaak besparings- of circulatiemogelijkheden. Ook burgers kunnen maatregelen nemen om waterverspilling te voorkomen of regenwater te gebruiken.  

De gemeente kan in het omgevingsplan de bevoegdheid opnemen voor burgemeester en wethouders om bij extreme droogte een verbod in te stellen om de tuin te besproeien met drinkwater. Dit is een aanvulling op het beregeningsverbod dat het waterschap kan instellen voor beregenen met grondwater of oppervlaktewater. Ook zijn actieve infiltratiesystemen – infiltratie van water met behulp van een pomp – in opkomst. Dit soort infiltratievoorzieningen maakt het mogelijk om zoet water vast te houden in de bodem, om het later te gebruiken. Dit gebeurt onder andere in de regio Den Haag - Westland - Rotterdam. 

Aanleg van graslanden

Om wateroverlast door kortdurende hevige neerslag of juist door langdurige neerslag tegen te gaan, hebben gemeentes ook instrumenten in handen. Zo zorgt een gezonde bodembiodiversiteit ervoor dat water veel beter in de bodem kan infiltreren. Ook met de aanleg van wadi’s, graslanden en bomen kunnen gemeentes aanvullende maatregelen nemen.  

In het omgevingsplan kan een vergunningplicht voor het aanbrengen van verharding staan. Dat betekent dat de aanvrager alleen een vergunning krijgt als het afstromende hemelwater wordt opgevangen in een waterberging. De gemeente kan deze vergunning ook gebruiken om te zorgen dat het onverharde deel van het perceel ecologisch waardevol wordt ingericht, bijvoorbeeld met kruidenrijk gras.